«برجام مرده است، اما فعلا اعلام نمی‌کنیم»؛ این جمله‌ای‌ست که جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا چهارم نوامبر خطاب به یک ایرانی در حاشیه یک رویداد انتخاباتی گفت. او در پاسخ به درخواست این شهروند ایرانی-آمریکایی که از بایدن خواست اعلام کند برجام مرده است، گفت این اتفاق افتاده، اما نمی‌توانند اعلام کنند، چون هرچند معتقد است جمهوری اسلامی نماینده کشور ایران نیست، اما آن‌ها «سلاح هسته‌ای خواهند داشت که نماینده‌اش می‌شوند».
مجموعه این گفتگو نشان می‌دهد برجام مادامی‌که از نظر غرب بتواند مانع از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای شود، همچنان نمرده؛ هرچند از زمان آغاز اعتراضات در ایران، مذاکرات برجام عملا متوقف شده و طرف‌های غربی از خارج شدن آن از اولویت‌ها حرف می‌زنند. علی باقری‌کنی، سرتیم مذاکره‌کنندگان هسته‌ای ایران در حاشیه مراسم گرامیداشت سومین سالگرد شهادت سردار دل‌ها، حاج‌قاسم سلیمانی، در وزارت امور خارجه در جمع خبرنگاران گفت: «روند گفتگو‌ها یک مسیر پیوسته‌ای بوده و الان هم پیوسته است. وقفه در آن ایجاد نشده؛ اینکه برای اقدامات، کار رسانه‌ای نمی‌شود، در شرایطی است که در واقع کار‌ها به‌طور جدی دارد پیگیری می‌شود، اما خب طبیعتاً لازم نیست که هر چیزی در موردش فضاسازی رسانه‌ای شود». او تاکید کرد که «مذاکرات آنطور که عرض کردم پیوسته وجود داشته و الان هم تعامل بین دو طرف در حال انجام است».
اظهارات کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی و مشاور رهبری در مجمع گفتگو‌های تهران هم سیگنال مهمی از زنده‌بودن برجام بود. خرازی دو هفته پیش در جمعی که وزیر خارجه هم در آن حضور داشت، گفت: «ایران آمادگی دارد به تعهدات برجامی بازگردد.» او ضمن تاکید بر اینکه ایران از نظر اعتقادی تولید بمب اتم را حرام می‌داند و از نظر راهبردی تولید بمب را راهگشا نمی‌داند، گفت: «اگر ایران به‌سمت سلاح هسته‌ای برود، کشور‌های دیگر هم در یک مسابقه تسلیحاتی قرار می‌گیرند و می‌خواهند با کمک دیگران سلاح هسته‌ای بسازند.» خرازی اظهارنظر مهم دیگری داشت که به‌معنای اعلام رسمی آمادگی ایران برای بازگشت به مذاکرات بود. او گفت «تاکنون همه معضلاتی که در مذاکرات بوده، حل شده و فقط مسئله پادمان باقی مانده است که امیدواریم سفر کارشناسان آژانس، موجب حل‌شدن این مسائل شود و برجام به نتیجه برسد.»
لازم به ذکر است که هیئت آژانس بدون هیچ اظهارنظر منفی ایران را ترک کرده‌اند و قرار است بعد از تعطیلات سال نوی میلادی، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ایران سفر کند. ایران حتی یک‌قدم هم در اعلام آمادگی‌اش برای احیای برجام فراتر رفته و وعده «اقدامات جبرانی» داده است. ابوالفضل عمویی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی گفت: «اگر طرف مقابل به تعهدات خودش بازگردد و تحریم‌ها را رفع کند، ما هم اقدامات جبرانی را انجام می‌دهیم». اما در میان تازه‌ترین تحول‌های مرتبط با برجام یک کلیدواژه هم اهمیت زیادی داشته است؛ «پلن بی». حسین امیرعبداللهیان هفته گذشته در یک سفر از‌پیش‌اعلام‌نشده به عمان رفت و هدف این سفر را «رساندن پیام ابراهیم رئیسی» در رابطه با برجام خواند. امیرعبداللهیان در جریان سفر به مسقط گفت: «پنجره رسیدن به توافق از سوی جمهوری اسلامی ایران همیشه باز نخواهد بود. این پنجره امروز باز است، اما اگر طرف‌های مقابل به‌ویژه آمریکایی‌ها بخواهند دست از ریاکاری برندارند و غربی‌ها واقع‌بینانه برخورد نکنند، معلوم نیست پنجره‌ای که امروز باز است، فردا باز بماند.» وزیر خارجه ایران تاکید کرد که ایران دست‌بسته نیست و در صورتی که غربی‌ها بخواهند رفتار‌های ریاکارانه و مداخله‌جویانه‌شان را ادامه دهند «ما در مسیر (پلن) دیگری حرکت خواهیم کرد.»
اظهارات وزیر خارجه ایران واکنش کشور دوست و همسایه را به‌دنبال داشت. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه روز پنج‌شنبه مدعی شد، مسکو از تصمیم ایالات‌متحده و متحدان غربی آن در از سرگیری مذاکرات هسته‌ای با ایران حمایت می‌کند و نسبت به‌خطر یک مسابقه تسلیحاتی «غیرقابل بازگشت» هشدار داده است. او در مصاحبه با رسانه دولتی RIA روسیه گفت: «برجام هیچ جایگزین معقولی ندارد و هرگونه گمانه‌زنی در مورد «پلن B» بدنام و سایر گزینه‌های غیرقابل‌قبول را غیرمسئولانه می‌دانیم.» لاوروف مدعی‌شده که نرسیدن به یک توافق منجر به تشدید تنش، مسابقه تسلیحاتی و درگیری آشکار با عواقب غیرقابل برگشت خواهد شد. لاوروف مذاکراتِ به بن‌بست‌خورده را مستقیماً به گردن آمریکا و اروپا انداخت و گفت، تلاش‌های آن‌ها «به‌شدت کاهش یافته است و روی تغییر وضعیت سیاسی داخلی در ایران معطوف شده است.» سعید جلیلی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام در جمع استادان دانشگاه یزد سخنرانی کرد و گفت: «برجام نشان داد سخن رهبری درباره خوشبین نبودن به مذاکرات هسته‌ای درست بوده و مردم فهمیدند که این مذاکرات نتیجه‌ای ندارد.» او با اشاره به زمان ریاست خود بر شورای عالی امنیت ملی در دولت احمدی‌نژاد گفت: «در دورانی که بنده به این مذاکرات اعزام می‌شدم، بار‌ها گفتم که نتیجه چندانی از این مذاکرات حاصل نمی‌شود؛ توافقی که حاصل شد، ایراد‌های بسیار فراوانی داشت، نظیر بند ۳۷ برجام که باورنکردنی است.»
جلیلی بدون اشاره به تعلل تیم هسته‌ای ایران در رسیدن به یک توافق در زمان دولت روحانی و حتی ابتدای دولت رئیسی، قبل از جنگ اوکراین، خروج ترامپ از برجام را دلیل بی‌نتیجه ماندن مذاکرات ایران با دولت بایدن برای احیای برجام خواند و گفت: «سرنوشت یک کشور را نمی‌توان به انتخابات کشور دیگری گره زد و اینکه گفته می‌شود، اگر ترامپ رای نمی‌آورد برجام ادامه داشت، حرف درستی نیست چراکه هم‌اکنون ترامپ رفته و فرد دیگری به‌عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شده است، اما روند این کشور هنوز هم همانند دوران ترامپ است.»
با این وضعیت باید گفت، صحبت از پلن بی خطرناک و محتمل است. تحولات جهان به‌سمتی پیش رفته که دسترسی ایران به احیای برجام را دشوار‌تر کرده است. به‌جز مسئله اعتراضات داخلی، همکاری‌های نظامی ایران با روسیه در جنگ اوکراین هم غربی‌ها را در دادن هرگونه امتیاز لغو تحریم به ایران دست‌به‌عصا کرده است. از زمان آشکار شدن همکاری‌های پهپادی ایران و روسیه و استفاده روسیه از هواپیما‌های بدون سرنشین ایرانی در حمله به اهدافی در اوکراین، اتحادیه اروپا فهرستی از تحریم‌ها علیه ایران را به تصویب رسانده است. کشور‌های اروپایی عضو برجام تندترین مواضع را در حمایت از معترضان ایرانی اتخاذ کرده‌اند و از احتمال قرار دادن سپاه در فهرست گروه‌های تروریستی اتحادیه حرف می‌زنند. علاوه بر همه اینها، دولتی در اسرائیل روی کار آمده که دشمن قسم‌خورده جمهوری اسلامی است. نتانیاهو بار دیگر دولت تشکیل داده و رسما اعلام کرده، مقابله با برنامه هسته‌ای ایران، اولویت سیاست خارجی این رژیم است. سوال اینجاست که پلن بی ادعایی ایران چه می‌تواند باشد که روسیه هم آن را غیرمسئولانه، بدنام و غیرقابل‌قبول می‌داند؟
گزینه‌های پلن بی چیست؟
نشریه میدل‌ایست‌آی در تحلیلی که ماه‌ها پیش منتشر کرده بود، دو چماق کشور‌های اروپایی عضو برجام یعنی بریتانیا، فرانسه و آلمان به انضمام اتحادیه اروپا، در صورت شکست مذاکرات را، نخست بازگشت تحریم‌های سازمان ملل که نه‌تن‌ها در صورت اعمال آن مذاکرات شکست می‌خورد، بلکه برجام هم عملا به تاریخ می‌پیوندد، و سپس تهدید به حمله هوایی اسرائیل با کمک آمریکا خوانده است.
در مورد اهرم نخست باید گفت، اعمال تحریم‌های سازمان ملل به‌معنای استفاده طرف‌های برجام از مکانیزم ماشه تا قبل از تاریخ ۲۳ اکتبر و پایان برخی تحریم‌های سازمان مللی در برجام است. در صورت استفاده از مکانیزم ماشه، چین و روسیه امکان وتو ندارند و تحریم‌های تسلیحاتی که سال ۲۰۲۰ علیه ایران لغو شده بود و این امکان را به ایران داد که پهپادهایش را به‌صورت قانونی به روسیه بفروشد و بتواند از خرید جنگنده‌های سوخو-۳۵ روسی حرف بزند، گرفته خواهد شد.
میدل‌ایست‌آی در توضیح پلن بی برجام و حمله اسرائیل، به کمک‌های احتمالی جمهوری‌آذربایجان در چنین حملاتی اشاره کرده و گفته، آذربایجان در چنین شرایطی به جنگنده‌های اسرائیلی اجازه استفاده از پایگاه‌های هوایی‌اش را نخواهد داد، هرچند ممکن است اسرائیل از این منطقه برای پهپاد‌های جاسوسی علیه ایران استفاده کرده باشد. این رسانه پیش‌بینی کرده که اسرائیل در چنین حمله‌ای تنها خواهد بود. اما آنچه در این مدت تغییر کرده، ماهیت روابط ایران و کشور‌های همسایه به‌ویژه جمهوری‌آذربایجان است. در حال حاضر دو کشور در بدترین وضعیت روابط دیپلماتیک خود از زمان فروپاشی روسیه‌اند. تهران و باکو از هیچ شاخ‌و‌شانه‌ای برای دیگری فروگذار نکرده‌اند و در مرز‌های مشترک اقدام به برگزاری رزمایش‌های نظامی کرده‌اند.
اما این پلن بی از جانب غربی‌ها، مختصات دیگری هم می‌تواند داشته باشد. از زمان روی کار آمدن دولت اصولگرای رئیسی، احتمال امضای برجام در کاخ سفید کمرنگ شده است. با شدت گرفتن اعتراضات داخلی در ایران، دولت آمریکا برای بازگشت به برجام یک ملاحظه جدید پیدا کرده و آن سختگیر شدن افکار عمومی جهان نسبت به دادن هرگونه امتیازی به جمهوری اسلامی است. سال گذشته روزنامه واشنگتن‌پست از پلن بی آمریکا در صورت شکست مذاکرات پرده‌برداری کرده بود. این گزینه جایگزین همچنان روی میز دولت بایدن است. آن زمان یکی از احتمالات این بود که واشنگتن و تهران یک توافق کاملا جداگانه از برجام را امضا کنند که حاوی پارامتر‌های کاملا متفاوت از توافق کنونی است. نقشه دیگر این بود که مجموعه‌ای از پاسخ‌های تنبیهی در مشورت با متحدان اروپایی علیه ایران اعمال شود.
روزنامه واشنگتن‌پست مهرماه سال گذشته گفته بود، تیم بایدن طرح جایگزینی برای جلوگیری از دستیابی ایران برای هسته‌ای‌شدن دارد. این موضوع همچنان محرمانه نگه داشته شده است.
علی واعظ، تحلیلگر ارشد گروه بین‌المللی بحران، در گفتگو با هم‌میهن مختصات این پلن بی را شرح داد و گفت: «شرایط فعلی پایدار نیست و اگر دو طرف به این نتیجه رسیده‌اند که احیای برجام ممکن نیست، باید به‌دنبال راه‌حل‌های دیپلماتیک بعدی باشند؛ راه‌حلی که به‌نظر می‌رسد از همه راه‌حل‌های دیگر منطقی‌تر است، «توافق کمتر، در مقابل کمتر» است که برای طرفین وقت بخرد تا شرایط مهیا شود تا بتوانند به یک توافق براساس یک گفتمان متفاوت با محور‌های جدید برسند.»
او در توضیح «توافق کمتر، در مقابل کمتر» گفت: «من فکر می‌کنم آمریکا از یک توافق موقت استقبال می‌کند، برای اینکه اصولا انگیزه اصلی آمریکا در برجام هم این بود که بتواند موضوع هسته‌ای ایران را از حاد بودن بکاهد تا بتواند بر موضوعاتی که برایش اهمیت بیشتری دارد، یعنی رقابت با چین و روسیه، تمرکز کند. به این دلیل است که آمریکا از یک توافق موقتی که جلوی هسته‌ای‌تر شدن ایران را بگیرد و در عین حال تحریم‌های کمتری را لغو کند، استقبال می‌کند. مسلما برای ایران هم توافق موقت جلوی بحرانی‌تر شدن اوضاع اقتصادی را خواهد گرفت.»
موضع رسمی ایران
سخنگوی وزارت امور خارجه گفت: موضوع مذاکرات تنها یکی از مسائل سیاست خارجی ایران است و مسائل دیگر از جمله روابط خارجی و تجاری با کشور‌های دیگر را نیز در دست پیگیری است که در این رابطه نیز پلن B ما استمرار سیاست لغو تحریم‌ها از طریق تقویت روابط با دیگر کشورهاست.
ناصر کنعانی درباره روایت‌های غیر رسمی از مذاکرات احیای برجام اظهار داشت: همچنان در مسیر مذاکره هستیم و بهتر است هنوز به استقبال جزئیات و روند بعدی که اتفاق نیفتاده نرویم؛ در آخرین دور مذاکرات در وین پیشنهاداتی از سوی هماهنگ کننده اتحادیه اروپا به طرف‌های مذاکره از جمله ایران ارائه شد و طرف ایرانی پاسخ خودش را نسبت به پیشنهاد طرف اروپایی در زمان مقرر داد.
به گفته وی تا اینجای کار ایران هنوز از سوی طرف مقابل مشخصا دولت آمریکا پاسخی به پیشنهادات طرف اروپایی دریافت نکرده است.
ناصر کنعانی با تاکید بر اینکه زمانی می‌توانیم از نتیجه بخش بودن این مرحله از مذاکرات صحبت کنیم که طرف اروپایی اعلام کند پاسخ طرف آمریکایی را دریافت کرده، گفت: تا اینجای کار پیشرفت‌های نسبتا خوبی داشتیم، ولی مذاکرات یک مجموعه است و باید روی همه موضوعات مرتبط با مذاکره توافق شود و تا زمانی که این امر انجام نشود نمی‌توانیم بگوییم به توافق رسیدیم.
هم میهن
